Canh tác giảm phát thải để ‘chữa lành’ đất lúa

Tại TP Cần Thơ, Cục Trồng trọt (Bộ NN-PTNT) phối hợp với Hiệp hội ngành hàng lúa gạo Việt Nam (VIETRISA) và Công ty Cổ phần Phân bón Bình Điền mới đây đã tổ chức Hội thảo Quốc gia “Đất và phân bón” lần thứ nhất năm 2024 với chủ đề “Thực trạng độ phì nhiêu đất lúa vùng ĐBSCL và giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng phân bón trong canh tác lúa”.

Hội thảo nhằm đánh giá thực trạng độ phì nhiêu thực tế của đất trồng lúa vùng ĐBSCL trong vòng 5 năm gần đây. Từ đó xác định yếu tố hạn chế của đất để đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng phân bón, giảm chi phí, tăng thu nhập cho người dân và giảm phát thải khí nhà kính.

Đất lúa ĐBSCL ngày càng suy thoái

Ông Lê Thanh Tùng, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt cho biết, với diện tích gieo trồng lúa ở ĐBSCL trên 3 triệu ha/năm, hàng năm vùng ĐBSCL đóng góp 50% tổng sản lượng gạo và 90% lượng gạo xuất khẩu. Tuy nhiên theo đánh giá, vùng đất lúa này sẽ bị ảnh hưởng rất lớn trong thời gian tới. Đất lúa ĐBSCL hiện đang phải đối mặt với tình trạng mất cân đối dinh dưỡng do khai thác chưa đúng cách. Việc tăng cường thâm canh, tăng vụ, sử dụng phân bón vô cơ chưa cân đối, chưa tuân thủ các quy trình canh tác tiên tiến đã làm mất cân bằng dinh dưỡng trong đất, làm ảnh hưởng đến các tính chất lý, hóa và sinh học đất.

Hiện tại, đất lúa ở ĐBSCL có 3 vùng sinh thái khác nhau, vùng ven biển có chỉ số Ca/Mg dưới 1, thể hiện mất cân đối nghiêm trọng trong đất. Chỉ số pH cả 3 vùng đều là đất chua có pH từ 5.0 – dưới 5,5. Trong khi ngưỡng pH tối ưu để cây lúa phát triển tốt thường nằm trong khoảng từ 5.5 – 6.5. 

Nằm phía cuối hạ nguồn sông Mê Kông, ĐBSCL là một trong những điểm nóng trên toàn cầu về biến đổi khí hậu. Ngoài các hiện tượng thời tiết cực đoan như hạn hán dài ngày thì với vị trí 3 mặt Đông, Tây, Nam giáp Biển Đông và biển Tây Nam, có đường bờ biển dài hơn 700km, ĐBSCL gặp phải những vấn đề cấp bách do biến đổi khí hậu như nước biển dâng, tình trạng xâm nhập mặn đang ngày càng nghiêm trọng. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến tính chất của đất và tác động đến năng suất lúa cũng như đời sống bà con nông dân.

Thực tế sản xuất lúa tại ĐBSCL cho thấy, áp lực thâm canh tăng vụ dẫn đến việc sử dụng phân bón không hợp lý, làm cho chất lượng đất giảm đi, có thể nói là làm cho đất bị suy thoái. Tại các vùng đất lúa 3 vụ của Đồng Tháp, An Giang…, qua thời gian, để duy trì năng suất, nông dân buộc phải tăng lượng phân bón trên đồng ruộng, dẫn đến lãng phí và ô nhiễm môi trường.

Ông Lê Thanh Tùng cũng nêu thực trạng đất canh tác lúa tại ĐBSCL hiện nay bị bạc màu, trong đó có nguyên nhân do nông dân đốt rơm rạ ngay trên đồng ruộng hay cày vùi rơm rạ ngay sau thu hoạch mà chưa được xử lý. Việc đốt rơm rạ ngay sau khi thu hoạch không chỉ gây lãng phí và ô nhiễm môi trường mà còn làm mất chất dinh dưỡng của đất, đốt nhiều lần và lâu dài sẽ làm cho đất biến chất và trở nên chai cứng. Việc cày vùi rơm rạ chưa qua xử lý, đất luôn ngập nước sẽ làm ảnh hưởng đến chất hữu cơ trong đất, lúa dễ bị ngộ độc hữu cơ và tạo ra nhiều khí gây hiệu ứng nhà kính.    

Đất và phân bón là “giá đỡ” của cây trồng

Đồng Tháp là tỉnh đứng thứ ba ở vùng ĐBSCL về sản lượng lúa sau Kiên Giang và An Giang. Tổng diện tích đất sản xuất nông nghiệp của toàn tỉnh là 255.005ha, trong đó đất trồng lúa là 195.229ha, chiếm tới 76,6%. Trong đó diện tích lúa 3 vụ chiếm khoảng 68% diện tích đất canh tác lúa và diện tích lúa 2 vụ chiếm khoảng 32%. Những năm gần đây, quỹ đất trồng lúa ở Đồng Tháp tiếp tục giảm do việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng và chuyển mục đích sử dụng đất sang phi nông nghiệp.

Kết quả vụ hè thu 2024, tại những mô hình trong Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao được triển khai ở các vùng sản xuất tại ĐBSCL cho thấy, việc áp dụng quy trình gieo sạ chính xác có kết hợp vùi phân và ứng dụng đồng bộ các kỹ thuật giúp đạt năng suất 7,2 tấn/ha, cao hơn ruộng ngoài mô hình hơn 0,3 tấn/ha. Từ đó giúp nông dân giảm được chi phí đầu tư hơn 4,2 triệu đồng/ha, lợi nhuận tăng thêm 5,4 triệu đồng/ha. Các chỉ số về phát thải được ghi nhận giảm hơn so với ruộng ngoài mô hình vốn được canh tác theo tập quán cũ.

Ngoài ra, Công ty Cổ phần Phân bón Bình Điền cũng báo cáo về việc nghiên cứu và cho ra đời dòng sản phẩm Đầu Trâu Bio nhằm khắc phục một số tồn tại của đất lúa ĐBSCL như phèn, xâm nhập mặn, ngộ độc hữu cơ. Các mô hình đã được thực hiện tại một số tỉnh như Long An, Sóc Trăng, Đồng Tháp, Bình Định và Tây Ninh…

Các mô hình trình diễn được triển khai trên nhiều vùng đất, những vùng sinh thái khác nhau nên quy trình bón cũng khác nhau, lúa đạt năng suất tăng từ 0,2 – 0,8 tấn/ha so với đối chứng. Lợi nhuận tăng dao động từ 1,1 –  5,2 triệu đồng/ha.

Đồng Tháp có 4 nhóm đất chính: Nhóm đất phù sa chiếm hơn 59% diện tích đất tự nhiên, phân bố khắp 10 huyện, thành phố (trừ huyện Tân Hồng); nhóm đất phèn chiếm gần 26% diện tích tự nhiên, phân bố khắp 10 huyện, thành phố (trừ TP Cao Lãnh); nhóm đất xám chiếm 8,67% diện tích tự nhiên, phân bố chủ yếu trên địa hình cao ở huyện Tân Hồng và Hồng Ngự; nhóm đất cát chiếm 0,04% diện tích tự nhiên, phân bố chủ yếu ở Động Cát và Gò Tháp (huyện Tháp Mười).

Để nâng cao chất lượng đất sản xuất nông nghiệp nói chung và đất trồng lúa nói riêng, những năm qua, ngành nông nghiệp Đồng Tháp đã triển khai có hiệu quả nhiều chương trình, đề án, dự án, mô hình áp dụng các tiến bộ kỹ thuật như: Chương trình sản xuất rau an toàn, hữu cơ, canh tác bền vững; tăng cường sử dụng phân bón hữu cơ, phân bón vi sinh, thuốc BVTV có nguồn gốc sinh học, giảm dần phân bón hóa học, hóa chất trong nông nghiệp… Qua đó đã khai thác và sử dụng hiệu quả đất nông nghiệp, góp phần không nhỏ để cải tạo, nâng cao chất lượng đất, góp phần gia tăng giá trị kinh tế trên diện tích canh tác.

Ông Ngô Văn Đông, Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Phân bón Bình Điền cho biết: Để nâng cao hiệu quả sử dụng phân bón trong canh tác lúa, việc áp dụng quy trình canh tác lúa thông minh gắn với tăng trưởng xanh, phát thải thấp vùng ĐBSCL nằm trong Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao thời gian qua đã cho kết quả tích cực, nhất là trong vụ hè thu 2024.

Trong đó, trọng tâm là giảm lượng giống (còn dưới 80kg/ha), ứng dụng công nghệ trong sạ lúa (ứng dụng công cụ sạ hàng/sạ cụm để giảm lượng giống nhưng đảm bảo năng suất). Tuân thủ quy trình rút nước ướt – khô xen kẽ, đây là điều quan trọng để giảm phát thải trên đồng ruộng và giúp rễ lúa ăn sâu hơn, đồng thời hạn chế cây lúa bị đổ ngã và cuối cùng là không đốt đồng mà đem rơm sau khi thu hoạch để phục vụ mục đích khác.

Đất là “giá đỡ” của cây trồng, là nơi cung cấp chất dinh dưỡng và nước cho cây trồng sinh trưởng và phát triển. Cây trồng có sinh trưởng, phát triển tốt hay không bắt đầu khoảng 50% từ môi trường đất. Để canh tác lúa bền vững thì môi trường đất phải luôn được quan tâm hàng đầu.